Bizans'tan Osmanlıya Anadolu'da Heterodoks inanıslar: ‘Öteki' dindarlığın ortak doğası üzerine (650–1600)

Abstract

Bizans ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu’da önce Hıristiyanlık sonra da İslam dininin Ortodoks yorumlarına karsı alternatif yorumlar veya alternatif dindarlık modelleri ortaya koyan irili ufaklı pek çok inanç grupları vardı. Bu inanç grupları mensup oldukları dinin kimliğini muhafaza etmekle birlikte diğer dinin heterodoksisiyle daha çok benzestikleri, hem muhteva bakımından hem de daha belirgin olarak ortodoksiye karsı takındıkları tavır ve tutum, ortodoksiyle iliski biçimleri ve nihayetinde siyasi otoriteyle çatısmacı iliskileri bakımından ortak bir tip görüntüsü sergiledikleri fark edilmektedir. Bu çalısma her iki heterodoks inanç gruplarının ortak doğasını tespit etmeye, seçilen temalar üzerinden onların ortak tarihsel bir tipolojisini olusturmaya çalısmaktadır. En tipik yanlarını olusturan senkretik özellikleri onları muhteva bakımından da birbirine yaklastıran husustur. Enkarnasyon, Günes ve tabiat kültü, ezoterik yaklasımlar ve kısmen de düalizmin etkilerini yansıtmaları bu kapsamda dikkat çeken paralelliklerdir. Merkezi kurumsal inanısı kaynaktan bir kopus veya yanlıs yorumlama iddiasıyla elestirip, hatta neredeyse bütün uygulamalarını reddederek, ilahi kaynaklı sözlere ve amellere daha deruni anlamlar yükleme arayısı da diğer benzerliklerini olusturmaktadır. Sırf bu tutumları itibariyle veya siyasi düzen için bir tehdit olarak görülmeleri sebebiyle siyasi otoriteyle sürekli bir çatısma hali de onların bir baska tipik yanını olusturur.

There were many religious groups large and small which offered alternative comments or piety models against the orthodox commentary of Christianity and Islam in Anatolia during the Byzantine and Ottoman periods. These heterodox religious groups resembled more each other than their co-religionists while maintaining the identity of the religion to which they belonged. They exhibited a common type of image both in terms of content, and more specifically their attitudes towards orthodoxy and forms of their relationship with each other, and ultimately confrontational relations with political authority. This study tries to identify the common nature of both heterodox groups, and to create a common historical typology on the selected themes. Their syncretism which formed their most typical sides was the points caused them to become closer each other typologically. In this context, Incarnation, the cult of the Sun and nature, and esoteric approaches, and partly the reflection of the effects of dualism were the parallels to call attention. Search for installing deeper meanings on divine origin words or practices, by criticizing or even completely rejecting the institutional or formal belief and all practices with the claim that it took away from the source, or with the claim of misinterpretation were the other similarities. A constant state of conflict with political authority just because of these attitudes or due to be seen as a threat to the political order was also their other typical aspects.