تحفة العشاق اثری تألیفی به منظور آموزش زبان فارسی به ترکان

Abstract

به دنبال فتوحات سلاطین سلجوقی به آسیای صغیر و تشکیل دولت سلاجقۀ روم زبان فارسی به این سرزمین انتقال یافت و توسط شاعران و ادیبان مهاجر به عنوان زبان ادبی به حیات خود ادامه داد. تهیه فرهنگ‌نامه‌های عربی و فارسی بین قرن‌های دوازدهم و چهاردهم میلادی، نشانگر این است که زبان آموزشی در بعضی از مدارس آن روزگار، فارسی بوده است. هرچند این زبان به تدریج رو به فراموشی می‌رفت، ولی در محیط دربار سلجوقی و بین خواص و شاعران و ادیبان رایج‌تر می‌شد. در اواخر قرن چهاردهم میلادی نیاز به آموزش زبان فارسی حاصل شد و کسانی که با امر آموزش و تدریس در ارتباط بودند و بر این زبان تسلط داشتند به فکر تدوین لغت‌نامه و قواعد و دستور زبان فارسی افتادند. در اوایل قرن پانزدهم میلادی، روند تالیف فرهنگ‌نامه‌های دو زبانه، فارسی و ترکی، آغاز شد. فرهنگ‌نویسان ترک‌تبار در لغت‌نامه‌های خود حتما بابی یا فصلی به دستور زبان فارسی اختصاص دادند و دستور‌نویسان رساله‌هایی مستقل شامل قواعد صرف و نحو فارسی نوشتند یا قواعد دستور زبان فارسی را به نظم کشیدند. علاوه بر فرهنگ‌نامه‌ها و دستورها، کتاب‌هایی به صورت راهنمای مکالمه فارسی هم تهیه شده است. یک نمونه از این کتاب‌ها تحفة العشاق است. در این مقاله کوشش بر آن است که با اشاره به سیر تاریخی آموزش زبان فارسی در اناطولی، رساله‌ مکالمه زبان فارسی به نام تحفة العشاق که احتمال می رود نخستین کتابی باشد که به منظور آموزش گفتار زبان فارسی در اوایل قرن شانزدهم میلادی تألیف شده باشد، از لحاظ ترتیب و محتوی معرفی گردد

Selçuklu sultanlarının Anadolu’ya düzenlediği fetihlerin ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmasının ardından Farsça da bu topraklara taşınmış; göç eden şairler ve edipler aracılığıyla edebî dil olarak varlığını sürdürmüş, diğer taraftan eğitim dili olarak da kullanılmıştır. Miladi on ikinci ve on üçüncü yüzyıllarda Arapça Farsça sözlüklerin hazırlanması, o dönemin bazı medreselerinde eğitim dilinin Farsça olduğunu göstermektedir. Farsça zamanla unutulmaya yüz tutsa da edip ve şairler arasında yaygınlık kazanıyordu. On dördüncü yüzyılın sonlarında Farsça öğretimi ve öğrenimi bir ihtiyaç haline geldi. Eğitim ve öğretimle meşgul olanlar ve Farsçaya vakıf olanlar, Türkçe açıklamalı sözlük hazırlamayı ve gramer kitabı yazmayı gerekli gördüler. Böylece on beşinci yüzyılın başlarından itibaren Farsça Türkçe sözlük yazımı başladı. Türk asıllı sözlük yazarları sözlüklerinde mutlaka gramer konularına dair bir bölüm ayırdılar; Farsçaya vâkıf olanlar gramer kaidelerini içeren bağımsız risaleler yazdılar, nazım kabiliyeti olanlar da bu kuralları manzum olarak işlediler. Farsça ve gramer kitaplarından ayrı olarak Farsça konuşma kılavuzları da hazırlanmıştır. Bu tarz kitaplardan biri de Tuhfetu’l-‘Uşşâk’tır. Bu makalede, Anadolu’da Farsça öğretiminin tarihî seyrine değinilecek; on beşinci yüzyılda Farsça öğretimi amacıyla bir konuşma kılavuzu tarzında hazırlanmış ilk eser olduğunu düşündüğümüz Tuhfetu’l-‘Uşşâk tanıtılacaktır.After the conquest of the Seljuk sultans to Anatolia and the establishment of the Anatolian Seljuk State, the Persian language was moved to this land; also through migrations of poets and scholars, on the other side it continued its existance as a literary language and was used as an educational language. The preparation of Arabic-Persian dictionaries in the twelfth and thirteenth centuries indicates that at that time in the some of madrasah the language of education was Persian. Although the Persian language started to be forgotten, it has gained widespread popularity among poets and scholars. In the late of fourteenth century teaching and learning Persian become a necessity. Those who are engaged in teaching and learning, those who have knowledge of Persian; have found it necessary to write a dictionary explain in Turkish and a grammar book. Thus, from the beginning of the fifteenth century, it has been started to be written Persian-Turkish dictionaries. The Turkish-language dictionary authors have also mantioned grammar topics in their dictionaries; those who have knowlegde of Persian, have written independent treatises which include grammatical bases, and those who have verse ability processed these rules as verse. Persian speech guides was also prepared separately from the dictionary and grammar books. One of these books is Tuhfetu’l-‘Uşşâk. In this article, the historical perspective of teaching Persian language in Anatolia will be mantioned; Tuhfetu’l-‘Uşşâk which is thought to be the first work in the form of a conversation guide for teaching Persian in fifteenth century will be introduced.