Büyük Selçuklu Devleti'nin kurumsal yapısının oluşumunda siyasetname geleneğinin etkisi (Nizamülmülk siyasetnamesi örneği)

Abstract

Selçuklu Devlet teşkilat yapısı incelendiği taktirde İran ananelerinin en çok tesir ettiği kurum olan vezaret müessesi karşımıza çıkmaktadır. Şüphesiz bu kurumsal yapıya en çok etki eden isim ise Nizâmü'l-Mülk lakaplı Ebû Alî Kıvâmüddîn Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî olmuştur. Nizâmü'l-Mülk 1018 yılında Horasan'ın Tûs şehrinde yer alan Râdkân köyünde doğmuştur. Nizâmü'l-Mülk, Tuğrul Bey zamanında Selçuklu Devleti'nin hizmetine girmiş, aldığı eğitim ve siyasi yeteneği sayesinde hızla yükselmiş ve Selçuklu Devleti'nde vezirlik dönemi Sultan Alparslan zamanında başlamıştır. Sultan Melikşah döneminde ise devletin en önemli ismi haline gelmiş ve sultanın isteği üzere büyük küçük tüm devlet işlerinden sorumlu olmuştur. Sultan Melikşah'ın devleti daha iyi tanzim etmek, eksiklikleri gidermek maksadıyla 1086-87 (479) yılında devletin ileri gelenlerinden bir eser yazma isteği üzerine Nizâmü'l-Mülk'ün Siyasetnâme'sinin ortaya çıkışı gerçekleşmiştir. Nizâmü'l-Mülk devletin eksik veya var olan kurumlarının en iyi şekle nasıl getirilmesi gerektiğine yönelik devlet yöneticilerine tarihten misaller getirerek öğütler vermiştir. Nizâmü'l-Mülk yirmi dokuz yıllık devlet adamlığı tecrübesiyle kaleme aldığı Siyasetnâme'sinde, devletin siyasî, ictimâî ve askerî yönlerini ele almıştır. Buna göre o, padişahın durumunu ele almış ve onun adaletli olmasını, devlete hizmet edip ülkesinin imaretine girişmesi gerektiğini, dininde samimi ve iyi itikat sahibi birisi olması gerektiğini öğütlemiştir. Bunun yanında vezir, kadı, âmil, hatip, muhtesip, şahne, istihbarat işleriyle uğraşanlar, padişah nedimleri, elçiler, köleler, bekçiler, nöbetçiler gibi devlet kadrosunda bulunan görevlilerin işlerini en iyi, nasıl bir şekilde yapabileceğine dair malumatlar vermiş ve bu görevlilerin görev sırasında hangi durumlardan sakınacaklarına dair bilgiler de esere dahil edilmiştir. Çalışmamızın esas konusunu teşkil eden bölüm ise bu noktada başlamaktadır ve devlet teşkilatında hükümdar başta olmak üzere, yukarıda sayılan görevlilerin vezir tarafından ifade edilmiş olan öğütlere ne derece dikkat edilmiş olduğu sorusuna cevap aramaktır. Bu soruya cevap aranırken karşılaşılan en büyük sorunlardan bir tanesi, ismi geçen görevlilerin kaynaklardan tespiti ve o görevliler hakkında görevlerine layık olup olmadıklarının detaylı bilgisine ulaşmak olmuştur. Nitekim Sultan Melikşah Siyasetnâme'yi görüp beğenmiş olsa dahi öğütlerin tümünü icra edecek kadar ömrü yetmemiştir. Ancak öğütlerin birçoğunun Siyasetnâme'yi görmemiş olan Sultan Alp Arslan döneminde görülmesi dikkatleri çekmiştir. Fetret dönemi ve Sultan Sencer dönemi, verilen öğütlerin bir kısmı yerine getirildiği tespit edilmiş olsa dahi, vezir tarafından çizilen ideal devlet profilinden uzaklaştığı görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Selçuklu, Siyasetnâme, Vezir, Nizâmü'l-Mülk, İdeal Devlet

If the structure of the Seljuk State organization is examined, the institution of vezaret, which is the most influential institution of Iranian traditions, appears before us. Undoubtedly, the most influential name in this corporate structure is Abu Ali Kivamuddin Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî nicknamed Nizam al-Mulk. Ali b. It has been Ishaq al-Tusi. Nizam al-Mulk was born in 1018 in the village of Radkan, located in the city of Tus, Khorasan. Nizam alMulk entered the service of the Seljuk State during the reign of Tugrul Beg, rose rapidly thanks to his education and political talent, and the reign of the vizier in the Seljuk State began during the reign of Sultan Alparslan. During the reign of Sultan Melikshah, he became the most important name of the state and was responsible for all state affairs, large and small, at the request of the sultan. In 1086-87 (479), when Sultan Melikshah wanted to write a work from the elders of the state in order to better organize the state and correct the shortcomings, the Political Book (Siyasat-Nameh) of Nizam al-Mulk appeared. Nizam al-Mulk gave advice to the rulers of the state on how the incomplete or existing institutions of the state should be brought into the best shape by bringing examples from history. Nizam al-Mulk covered the political, administrative and military aspects of the state in his Political Book, which he wrote with twenty-nine years of experience as a statesman. Accordingly, he addressed the sultan's situation and advised him to be just, to serve the state and to engage in the reconstruction of his country, to be a sincere and well-intentioned person in his religion. In addition, he gave information about how the officials of the state staff, such as the vizier, qadi, amil, hatib, muhtesip, shahne, those involved in intelligence affairs, bridesmaids of the sultan, messengers, slaves, guards, guards, can do their jobs in the best way, and information about what situations these officials will avoid while on duty, was also included in the work. The section that constitutes the main topic of our study begins at this point and is to look for an answer to the question of the degree to which the abovementioned officials, especially the monarch in the state organization, paid attention to the advice expressed by the vizier. One of the biggest problems encountered when searching for an answer to this question has been the identification of the named officials from sources and obtaining detailed information about these officials about whether they are worthy of their duties. As a matter of fact, even if Sultan Melikshah saw and liked the Siyasat-Nameh, he did not have enough life to carry out all of the advice. However, it has been noted that many of the exhortations were seen during the reign of Sultan Alp Arslan, who had not seen the Siyasat-Nameh. The Interregnum and the Sultan Sencer period, even if some of the advice given was found to have been fulfilled, it was seen that it had moved away from the ideal state profile drawn by the vizier. Keywords: Saljukid, Siyasat-Nameh,Vizier, Nizam al-Mulk, Ideal State