Mîrzâ Kûçek Han ve Cengel Hareketi

[ X ]

Tarih

2024

Dergi Başlığı

Dergi ISSN

Cilt Başlığı

Yayıncı

Kırıkkale Üniversitesi

Erişim Hakkı

info:eu-repo/semantics/openAccess

Özet

Kaçarlar döneminde Avrupa devletleri ile temasların artmasına bağlı olarak İran'da reformist düşünce ile modernleşme fikri aşamalı olarak şekillenmeye başlamış ve bu süreç meşrutiyetin ilanı ile sonuçlanmıştır. İran halkının meşrutiyet isteği genellikle 1885-1895 yılları arasında İngiliz nüfuzunun artması ve imtiyazların yoğun olarak verildiği bir dönemde millî bir hareket olarak ortaya çıkmıştır. Rusya'da 1905 yılında meydana gelen devrim İran'da hemen etkisini göstermiştir. Kafkaslar üzerinden İran'a gelen fikir akımları yenilikçi aydınları etkilemiş, demokrat ve sosyal demokrat düşüncelere sahip gençler özellikle Tahran, Tebriz, Gîlân ve Meşhed şehirlerinde topluluklar kurmuşlar ve meşrutiyet yönetimine geçilmesi için mücadele etmişlerdir. Meşrutiyet sürecinde karışıklıkların baş gösterdiği bir dönemde ve Kaçar Hanedanlığı'nın sonlarına doğru Mîrzâ Kûçek Han bir özgürlük yanlısı olarak ortaya çıkmıştır. Mîrzâ Kûçek, aldığı dinî eğitimler ile bir din adamı yolunda ilerlerken inkılap olayları sebebiyle 1905 yılında Tahran'daki eğitimini yarıda keserek Gîlân'da özgürlükçülere katılmıştır. Reşt şehrinde kurulan Mecme'-i Ruhâniyyûn (Din Adamları Topluluğu) isimli dernek bünyesinde ilk siyasi faaliyetlerine başlamıştır. Daha sonra Gîlânlı meşrutiyetçiler tarafından Reşt'te kurulmuş gizli bir cemiyet olan Komite-i Settâr bünyesinde, Muhammed 'Alî Şâh'ın (1907-1909) meşrutiyetçileri bastırmak için uyguladığı sert güvenlik tedbirleri döneminde meşrutiyeti yeniden ilan etmek isteyen özgürlükçüler ile hareket etmiştir. Başlangıçta İngiliz ve Rus emperyalizmine karşı geliştirilen meşrutiyet hareketi başarılı olamamış ve İran tamamıyla yabancıların nüfuzuna girmiştir. Mîrzâ Kûçek, Tahran'da İttihâd-ı İslâm Birliği'ne üye olmuştur. I. Dünya Savaşı'nın başladığı 1914 yılında millî bir programı bulunan Hey'et-i İttihâd-ı İslâm (İslâm Birliği Kurulu) ismiyle bir inkılap komitesi teşkil etmiş ve Cengel Hareketi'ni kurarak Gîlân Eyaleti'nin ormanlık bölgelerinde Çarlık Rusya'ya karşı silahlı mücadeleye başlamıştır. Gîlân'da 1914-1921 yılları arasında varlık gösteren ve liderliğini Mîrzâ Kûçek Han'ın yaptığı Cengel Hareketi, İran meşrutiyet hareketinden sonra kurulan ilk partizan hareketlerden olmuştur. Cengel liderleri 1296/1917 tarihinde Rûznâme-i Cengel (Cengel Gazetesi) isminde bir gazete yayınlamaya başlamışlardır. İran'daki demokrasi deneyimi meşrutiyet hareketiyle birlikte başlamıştır. İlk siyasi partiler, meclisin ikinci döneminde parlamentoda yer alan Hizb-i Demokrât (Demokrat Parti) ve Hizb-i İctimâ'iyyûn-i İ'tidâliyyûn (Ilımlı Sosyalist Partisi) olmuştur. Meşrutiyetten sonra İran siyasi hayatının farklı dönemlerinde de çeşitli partiler faaliyetlerde bulunmuşlardır. Mîrzâ Kûçek Han, hedefini İslam'a ve İran'a hizmet olarak ilan eden Hey'et-i İttihâd-ı İslâm'ın bir süre sonra başkanlığına seçilmiştir. İran'ın Kuzey bölgelerinin Çarlık Rusya'sı tarafından işgal edilmesinden sonra "Hey'et-i İttihâd-ı İslâm" silahlı mücadele etmeye başlamıştır. Gîlân'ın büyük bir kısmı 1296/1917 yılında bu komitenin nüfuzu altına girmiştir. 1913'te Almanlar ile yakınlaşıp, 1917 yılına kadar da Osmanlı Devleti "Teşkilât-ı Mahsûsa" kurumu ile de temas kurarak ilişkilerini 1920 yılına kadar sürdüren Mîrzâ Kûçek, 1917 yılındaki Rus sosyalist devriminden sonra Rusya ile iş birliği içerisine girmiş ve 4 Haziran 1920'de Gîlân Sosyalist Cumhuriyeti'ni ilan etmiştir. Cengel Hareketi'nin Bolşevikler ile yaptığı iş birliği, siyasi ve ideolojik anlaşmazlıklar doğurmuş ve sonuçta hareketin dağılmasına neden olmuştur. Sovyet hükûmetinin desteğini çekmesiyle merkezî hükûmet, Gîlân devrimini ortadan kaldırmaya karar vermiş ve Mîrzâ Kûçek, bugünkü İran'ın Erdebil Eyaleti'ne bağlı Halhâl şehri civarında bulunan Tâliş şehrinin dağlarında yoğun tipi ve kar altında donarak 2 Aralık 1921 tarihinde ölmüştür. Rıza Han, 31 Ekim 1925 tarihinde geçici bir hükûmet kurmuş ve Ahmed Şâh 11 Aralık 1925 tarihinde meclis tarafından tahttan indirilmiştir. Bu şekilde 1795 yılında tesis olunan Kaçar Hanedanlığı idaresi son bulmuş ve İran'da yönetim Pehlevî Hânedanı'na geçmiştir. Anahtar kelimeler: Mîrzâ Kûçek Han, Cengel Hareketi, İttihâd-ı İslâm, Teşkilât-ı Mahsûsa, Gîlân, Bolşevik, Rusya, İran Siyasi Partileri.
Due to the increase in contacts with European states during Qajar period, the idea of modernization with the reformist thought began to take shape gradually in Iran, and this process resulted in the declaration of constitutionalism. The Iranian people's desire for constitutionalism generally emerged as a national movement between 1885 and 1895 at a time when British influence increased, and concessions were granted intensely. The revolution that took place in Russia in 1905 immediately showed its effect in Iran. The currents of ideas that came to Iran through the Caucasus influenced innovative intellectuals, and young people with democratic and social democratic ideas established communities especially in Tehran, Tabriz, Gilan and Mashhad cities and struggled for the transition to constitutional rule. Mirza Kuchek Khan emerged as a supporter of freedom at a time of turmoil in the process of constitutional monarchy and towards the end of the Qajar Dynasty. Mirza Kuchek was on the path of becoming a clergyman with the religious education he received, but due to the events of revolution in 1905, he interrupted his education in Tehran and joined the libertarians in Gilan. He started his first political activities within the association called Majma-e Ruhaniyyun (Society of Clergymen), which was established in the city of Rasht. Later, he acted with the libertarians who wanted to re-declare the constitutionalism, within the body of the Komite-i Settar (Sattar Committee), a secret society founded by Gilan ese constitutionalists in Rasht, during the harsh security measures implemented by the Shah to suppress the constitutionalists. The constitutional movement, which was initially developed against British and Russian imperialism, was not successful and Iran was completely under the foreign influence. Mirza Kuchek became a member of the Ittihâd-i Islâm (Islamic Union) in Tehran. In 1914, when the First World War began, he organized a reform committee called Hey'et-i Ittihâd-i Islâm (Board of Islamic Unity), which had a national program, established the Jangal Movement, and started an armed struggle against Tsarist Russia in the forested areas of Gilan Province. The Jangal Movement, which existed in Gilan between 1914 - 1921, and was led by Mirza Kuchek Khan, was one of the first partisan movements established after the Iranian Constitutional Movement. Jangal leaders published a newspaper called Roznama-e Jangal (Jangal Newspaper) in 1296/1917. The experience of democracy in Iran began with the constitutional movement. The first political parties were Hizb-i Demokrat (Democratic Party) and Hizb-i Ictimaiyyun-i I'tidaliyyun (Moderate Socialist Party), which took part in the parliament in the second term of the parliament. After Constitutional Monarchy, various parties have been engaged in different periods of Iranian political life. After a while, Mirza Kuchek was elected as the chairman of the Islamic Committee, which declared its goal as serving to Islam and Iran. After the occupation of the northern regions of Iran by Tsarist Russia, the "Hey'et-i Ittihâd-i Islâm" started to armed struggle. A large part of Gilan came under the influence of this committee in 1296/1917. Mirza Kuchek, who became close to the Germans in 1913 and maintained relations with the "Teşkilât-ı Mahsûsa" institution of the Ottaman Empire until 1920, entered into cooperation with Russia after the Russian socialist revolution in 1917, and declared the Socialist Republic of Gilan on June 4, 1920. The cooperation of the Jangal Movement with the Bolsheviks caused the emergence of political and ideological contradictions and the disintegration of the movement. With the withdrawal of the support of the Soviet government, the central government decided to abolish the Gilan revolution and Mirza Kuchek died on December 2, 1921 by freezing under heavy blizzard and snow in the mountains of the city of Talish, located around the city of Khalkhal in the Ardabil Province of Iran today. Reza Khan established a temporary government on October 31, 1925 and Ahmed Shah was deposed by the parliament on December 11, 1925. In this way, the administration of the Qajar Dynasty, which was established in 1795, came to an end and the administration in Iran passed to the Pahlavi Dynasty. Key words: Mirza Kuchek Khan, Jangal Movement, Ittihâd-i Islâm, Teşkilât-ı Mahsûsa, Gilan, Bolshevik, Russia, Iranian Political Parties.

Açıklama

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Fars Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Fars Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı

Anahtar Kelimeler

Doğu Dilleri ve Edebiyatı, Eastern Linguistics and Literature

Kaynak

WoS Q Değeri

Scopus Q Değeri

Cilt

Sayı

Künye